Siz de daha önce omegaverse bir hikaye okurken omegaların dolaylı yoldan toplumsal manada engelli olduğunu ve erişilebilirlik hakları olduğunu düşündünüz mü? Düşünmediniz mi? Düşünmeniz için çok güzel bir zaman çünkü şu an tam olarak bunun üzerine konuşacağız.

Omegaverse (Bu yazıda omegaverse nedir anlatmayacağım ama bir fikriniz yoksa bir önceki yazım olan Amatonormativite ve Omegaverse yazısında açmıştım kendisini, buradan okuyabilirsiniz.), birden fazla şekilde önümüze çıksa da, bu yazıda ben en klasik haliyle bilinen yönlerini geçerli kabul edip bunun üzerinden fikir inşası yapacağım.

Eğer daha önce bu konuda bir içerik tükettiyseniz bilirsiniz ki omegaverse içerisinde omega ya da alfa olmak beta olmaya göre düşük bir olasılıktır. Çoğu omegaverse hikayede omegalar toplumun yüzde 5-15 arasını oluştururken alfalar bundan da nadirdir. Omega olmak çoğu zaman dezavantajlı bir durumdur. İş verenler omega çalıştırmak istemez. Bunun sebebi ise omegaların ayda bir gelen kızgınlık dönemi olarak gösterilir. Bu süreçte omega çalışabilir olmayacağı için bir patron için omega yerine beta ya da hatta alfa çalışan almak daha karlıdır. Peki alfaların da kızgınlık dönemleri varken neden iş konusunda daha avantajlılar? Çoğu omegaverse evrende alfalar toplumun hiyerarşik olarak üstündedir, bunun ana sebebi ise insan üstü fiziksel ve zihinsel güçlerinin olmasıdır. Alfalar ayda bir belirli dönem çalışamıyor olsa bile çalışabildikleri süreçte teoriye göre normal (beta) bir çalışandan daha verimlidir. Bir patronun gözünde bu yüzden alfalar mazur görülebilirken omegalar görülemez. Omegaların çoğu evrende betalardan farklı sahip oldukları özellikler daha feminen, güzel olmaları ve cinsiyetlerinden bağımsız olarak çocuk doğurabilmeleridir. Bir patron için omeganın hamile kalabilecek olması da bir dezavantajdır, hamile olduğunda çalışanı çalıştırabileceği iş ağırlığı da değişecektir çünkü. Ve bir noktada omega hamilelikten ötürü işi bırakmak zorunda kalabilir, tatil alması gerekebilir bunların hepsi para odaklı sistemler için birer risk olarak görülür. Bu şartlar altında omegalar temelde günümüzdeki kadınların bir yansıması gibidir diyebiliriz. Hamilelik ve aylık döngü kısmında cinsiyet bağımsız omegalar kadınların yaşadığı bazı zorlukları yaşıyorlar.

Lakin ben bu argümanı ileri götürmek isterim. Başlayalım, engellilik nedir?

Engellilik, bir kişinin belirli aktiviteleri yapmasını veya belirli bir toplumda eşit erişime sahip olmasını zorlaştıran herhangi bir durumun deneyimidir. (CDC, 2024) Engellilikler bilişsel, gelişimsel, entelektüel, zihinsel, fiziksel, duyusal veya birden fazla faktörün birleşimi olabilir. Engellilikler doğuştan itibaren mevcut olabilir veya bir kişinin yaşamı boyunca edinilebilir. Tarihsel olarak engelilikler yalnızca dar ve kısıtlı tanı kriterlerine bağlı olarak tanımlanmıştır; ancak, engelilikler ikili (binary) değildir ve bireye bağlı olarak benzersiz özelliklerde mevcut olabilir. (Francis L, Silvers A, 2016)

Tanımda gördüğünüz üzere engellilik medikal bir tanıdan ilerisidir, engellilik aynı zamanda sosyal bir deneyimdir. Sosyal bir deneyimdir diyorum çünkü engelli olma tanımında “belirli bir toplumda eşit erişime sahip olmasını zorlaştıran” diye bahsedilen kısım tam olarak da buna işaret eder. Engellilik birden fazla perspektif üzerinden değerlendirilebilen bir deneyimdir ve engelliliğin sosyal açıdan perspektif üzerinden yapılandırmaya engelliliğin sosyal modeli denir. Toplumsal Engellilik Modeli (veya Sosyal Engellilik Modeli) engellilik halinin sadece medikal durumların doğası gereği doğan normatif bir durum değil, bu farklılıkları gözetmeyi başaramamış toplumun yarattığı sosyal bir başarısızlık olarak açıklayan bir yaklaşımdır. Sosyal modeli örnekleyecek olursak; toplumda herkes kör olsaydı ve braille alfabesi kullanarak yazıları okusaydı, gören kişilerin basılı yazıya erişiminin az ve zor olmasıyla görme durumu engellilik sayılacaktı. Bu varsayım üzerinden toplum engellilere erişilebilir kurulsaydı engellilik durumu olmayacaktı şeklinde özetlenebilir. Dünya Sağlık Örgütüne göre dünyada toplumun yaklaşık yüzde 16’sını engelliler oluşturuyor. Engelliler için her yerde ve bazı noktalarda engelliliğin sosyal modeli yetmeyecek olsa bile eğer bu modeli daha da öne alacak şekilde bir yaklaşım ile ilerlersek birçok engelli daha kolay şekilde yaşamlarını sürdürebilecek, bağımsız yaşayabilecek ve hayat koşulları iyileşecektir. Sosyal modelin yetmeyeceği alanlar medikal olarak verilmesi gereken destek alanlarını kapsar. Mesela romatizma gibi kişiyi etkileme seviyesi gittikçe ilerleyen bir tablo gösteren, belirli dönemlerde daha da şiddetlenerek karakterize olmuş durumlarda bu epizodlara yaklaşım konusunda medikal modele ihtiyacımız vardır. Lakin bir romatizma hastasının yaşadığı kronik ağrıdan dolayı iş yerinden dönemsel olarak izin istemesi ve iş yerinin bunu sağlayabilecek sistemlerinin olmaması sosyal model bakış açısından işyerinin kapsayıcı olmadığını gösterir. Aktivist damarım daha da kabarmadan burayı kesiyorum, dahası için her zaman mesaj kutum açık.

Buradan omegalara dönelim, engelli tanımında bahsedilen deneyim omegaların kızgınlık ve hatta hamilelik dönemleriyle oldukça örtüşür. Hatta burada konuyu daha da yükseltip, hamilelik bizim toplumumuzda da bir çeşit engellilik deneyimi değil midir? Önceden yapabildiğiniz aktiviteleri yapmanız zorlaşır, hareket kapasiteniz azalır ve destek ihtiyaçlarınız artar. Aynı şekilde yaşlılık bir engellilik deneyimi değil midir? Duyularınız öncesine göre körelmeye başlar ve yine hareket kapasiteniz daralmaya başlar. Destek ihtiyaçlarınızın olması/artması ve toplum tarafından beklenilen sınırın dışına çıkması kişiyi engelli kılar, bunun en büyük sebebi ise toplumun tamamen sağlamlara uygun inşaa edilip, onlar için işlemesidir. Destek ihtiyaçlarının geldiği yer özellikle topluma egemen olan kesim içerisinde yer almıyorsa kişinin çoğunlukla kendi kendine erişilebilirlik sağlaması beklenir. Omegaların kızgınlık dönemleri de böyledir ve alfalar benzer deneyimlerine rağmen gündelik hayatlarında gerekli erişilebilirlik unsurları ile toplumun yapısı gereği gördükleri anlayış sayesinde hayatlarını devam ettirebilirken omegalar ettiremez.

Tam olarak bu yüzden omegalar dolaylı yoldan toplum tarafından engelli olabilir ve omega hakları kendi evrenleri içinde engelli hak savunuculuğuna çok rahat şekilde çerçevelendirilebilir. Bu, omegaların ihtiyacı olan eşitlik hakları, engelli hak adaleti ile kesişimsel bir yerde bulunduğundandır. Şahsen benim evrenimde olsaydı ben omegaları savunurdum. Ben hamile kadınları, regl dönemlerini ve yaşlılığı da engelli hak savunuculuğu çerçevesinde konuşurum. Çünkü bu tarz hak savunuculukları birbirleriyle kesişir. Birisine sağlanan haktan diğerleri de fayda görebilir. Ayrıca iki alanda da bulunan gruplar her zaman vardır (engelli kadın, yaşlı kadın gibi). Bu argüman omegalar direkt olarak engelli demek değildir, her omega bahsettiğim kesişimsel alana da girmeyebilir. Lakin genel olarak toplum hiyerarşisini de göz önünde bulundurursak, varsaydığım toplum modelinde genelinin bu alanda bulunduğu çıkarımı üzerinden konuşabiliriz. Bu yüzden omegaların hak savunuculuğu temelde mizojeniye karşıt bir yerden başlasa da ikincil veyahut üçüncül olarak engelilik adaleti altında belirli koşullarda kendini gösterebilir. Mizojeniye karşıt, feminist bir çerceve üzerinden devam edecek olursak; toplum erkekler için erkekler tarafından inşaa edilmiştir. Bilim yeri gelince erkeğin yanındadır, kadın hak savunuculuğu her hak arayışında olduğu gibi kesişimsel bir alandır. Tam olarak bunun da sonucu olarak erkek egemen toplumda kadınların engellendiğini, belirli koşullarda toplumsal manada engelli konumuna girmek zorunda kaldığını görürüz. Bu durum engelli hak savunuculuğu sırasında da unutulmaması gereken önemli bir kesişimdir.

Omegalar aynı şekilde toplumda sadece bebek makineleri görülmek yerine toplum tarafından sağlanılan erişilebilirlik araçları üzerinden fayda görebilir. Omega hakları, kendi evrenleri çerçevesinde engelli hak savunuculuğu konusudur, omegalar da çalışabilmeli, okuyabilmeli ve yaşamlarını diğer ikincil cinsiyet sahipleri kadar sürdürebilmelilerdir.

CDC (April 3, 2024). “Disability and Health Overview”. Centers for Disease Control and Prevention. Retrieved April 24, 2024.

Francis L, Silvers A (October 1, 2016). “Perspectives on the Meaning of “Disability"". AMA Journal of Ethics. 18 (10): 1025–1033. doi:10.1001/journalofethics.2016.18.10.pfor2-1610. ISSN 2376-6980. PMID 27780027.